donderdag 19 december 2013

amnestie


'Greenpeace opgelucht door Russische amnestie'. Weet jij waarom de milieuorganisatie Greenpeace opgelucht is?

amnestie betekent: 'het besluit om iemand of een groep mensen geen straf te geven'

Deze week werd bekendgemaakt dat in Rusland een amnestiewet is aangenomen. Daardoor zullen actievoerders van Greenpeace die in het land werden vastgehouden, worden vrijgelaten. Aan deze actievoerders wordt nu namelijk 'amnestie verleend'.

Amnestie komt van een Grieks woord dat 'vergeten' betekent. Als 'amnestie verleend wordt', dan wordt de straf die iemand had gekregen 'vergeten', oftewel 'ingetrokken, kwijtgescholden'.


Extra
In sommige landen worden erg wrede straffen gegeven: mensen worden alleen maar gestraft vanwege hun geloof of omdat ze hun mening lieten horen. De organisatie Amnesty International, die strijdt tegen de schending van mensenrechten, probeert deze mensen te helpen.

donderdag 12 december 2013

summum

  • Samenspelen is voor muzikanten het summum.
  • Deze week begint het WK darts, het summum in de dartsport.
  • Ik heb veel mooie auto’s gezien, maar de nieuwe van oom Kees is het summum.
  • Bij Oud en Nieuw is het vuurwerk om twaalf uur het summum.

summum betekent: 'hoogtepunt, toppunt'

Summum is een woord uit het Latijn. Het woord summus betekende in die taal 'hoogste'. Summum met de betekenis 'hoogtepunt' is daarvan afgeleid.

In het Nederlands wordt summum gebruikt voor hoogtepunten op allerlei gebieden, zoals je in de voorbeeldzinnen bovenaan kunt zien. Vaak staat na summum het woord van, en daarna komt dan om wát voor hoogtepunt het gaat. Ook toppunt wordt op die manier gebruikt:
  • Een zwembad in de tuin is het toppunt/summum van luxe.
  • Je pincode op je pinpas schrijven is het toppunt/summum van domheid!
  • Trouwen is het toppunt/summum van romantiek.
  • Haar sinterklaassurprises zijn het toppunt/summum van creativiteit.
  • De gehaktballen van mijn oma zijn het toppunt/summum van lekker eten. 
Extra
Het summum van lef is misschien wel de sprong vanuit de ruimte naar de aarde die de Oostenrijker Felix Baumgartner vorig jaar maakte!

donderdag 5 december 2013

gard


'Vol verwachting klopt ons hart, wie de koek krijgt wie de gard!' Deze zin heb je de afgelopen weken vast veel gehoord en misschien ook nog weleens gezongen. Maar weet je ook wat er eigenlijk precies wordt gezongen? Wat wordt er bedoeld met de gard?

gard betekent: 'roe', 'bosje takken om mee te slaan (als straf)'

De zin die in het liedje Zie de maan schijnt door de bomen wordt gezongen, betekent 'We wachten vol spanning af wie van Sinterklaas iets lekkers (koek) krijgt, en wie voor straf wordt geslagen met een bosje takken (de gard) omdat hij/zij stout is geweest.'

Gard betekent dus hetzelfde als het woord roe, dat je uit andere sinterklaasliedjes kent. (Bijvoorbeeld uit Zie ginds komt de stoomboot: 'Wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe.') Vroeger werden kinderen hier echt mee geslagen – meestal op school, door schoolmeesters.

Tegenwoordig wordt een gard of roe niet meer gebruikt; we kennen de voorwerpen nu alleen nog uit oude verhalen en liedjes, en zien ze soms 'voor de show' in de hand van een Zwarte Piet. Terwijl kinderen er vroeger waarschijnlijk echt bang voor waren, wordt er tegenwoordig over gezongen zonder echt bij de betekenis stil te staan.

De oude vorm van gard is garde, met een e op het eind. Dat woord wordt nu onder andere nog gebruikt voor een keukengereedschap waarmee je bijvoorbeeld beslag kunt kloppen.

Extra
Natuurlijk sluiten we op 5 december af met een sinterklaasfilmpje. Er zijn veel filmpjes in omloop met sinterklaasbloopers. Kennen jullie dit filmpje al?

donderdag 28 november 2013

funest

Funest is een woord dat vaak voorkomt in nieuwskoppen: 'Verhuurheffing funest voor sociale klasse', 'Stilzitten funest voor stofwisseling', 'Aardbeving funest voor reuzenbadeend'.  Erg funest dus als je niet weet wat het betekent!

funest betekent: 'erg slecht, heel ongezond'

Als iets funest is, wil dat zeggen dat het grote negatieve gevolgen voor iets of iemand heeft: het is bijvoorbeeld schadelijk, geeft problemen, of leidt tot een ondergang of nederlaag.
  • Roken en te veel alcohol drinken zijn funest voor je gezondheid.
  • Al die bekentenissen van dopinggebruik zijn funest voor het imago van de wielersport.
  • Ons voetbalteam stond er al niet goed voor in de competitie, maar de blessure van onze spits Alex is echt funest.
Extra
Dat funest een negatieve betekenis heeft, is niet zo gek: het komt oorspronkelijk van het Latijnse woord funus, dat in de oudheid bij de Romeinen 'dood' betekende. Ook werd het woord gebruikt voor de speciale Romeinse rituelen rondom de dood en begrafenissen. Daar kun je meer over lezen op de Wikipedia.

Roken is trouwens wel écht funest, kijk maar eens naar deze foto's!

donderdag 21 november 2013

hypocriet


  • Het is hypocriet om tegen de bio-industrie te zijn, maar wel een hamburger te eten bij een fastfoodrestaurant.
  • Zeggen dat je niet racistisch bent, maar boos worden op zwarte mensen die zich ongemakkelijk voelen door Zwarte Piet, is misschien wel een beetje hypocriet.

Dat woord hypocriet ziet er wat raadselachtig uit. Maar er bestaat een makkelijker woord voor: schijnheilig. Dat woord betekent letterlijk dat je jezelf goed (heilig) voordoet, maar dat het nep is (schijn).

hypocriet betekent: 'schijnheilig, niet eerlijk'

Sommige mensen weten heel goed dat ze hypocriet zijn: ze zeggen of vinden het ene, maar doen ondertussen lekker het andere. Bijvoorbeeld als je vader of moeder steeds zegt dat je gezond moet eten, maar zichzelf ondertussen elke avond volpropt met chips.
Je kunt ook hypocriet zijn zonder het te weten: er bestaan mensen die GroenLinks stemmen en zeggen dat ze het milieu heel belangrijk vinden, maar toch meerdere keren per jaar met het vliegtuig op vakantie gaan. Ook al staan ze daar misschien niet bij stil, het is wel huichelachtig (weer een ander woord voor hypocriet).

Extra
Hypocriet is een veelgebruikt scheldwoord. Zelfs in de Tweede Kamer komt het weleens voorbij. Wat vind jij van het gebruik van hypocriet in dit filmpje?

donderdag 14 november 2013

chronisch

'Chronische ziekte', 'chronische vermoeidheid', 'een chronisch geldprobleem', 'een chronisch tekort' ... Chronisch lijkt niet veel goeds te betekenen. Heeft dit woord inderdaad een negatieve betekenis?

chronisch betekent: 'langdurig, voortdurend, aanhoudend'

Op zichzelf heeft het bijvoeglijk naamwoord chronisch niet per se een negatieve betekenis, maar het wordt meestal wel gecombineerd met iets negatiefs, zoals ziektes en problemen. Met chronisch wordt dan aangegeven dat de ziekte of het probleem niet van korte duur is. Een chronische ziekte is geen griepje, maar een ziekte waarvan je maanden of zelfs je hele leven last hebt. En een chronisch probleem is geen kwestie die de volgende dag weer opgelost kan worden, maar een probleem waar maar geen oplossing voor te vinden is of een moeilijke situatie die telkens terugkomt.
  • Het ziekenhuis heeft een chronisch tekort aan verpleegkundigen.
  • Haar man lijdt aan een chronische verkoudheid.
  • Het ontduiken van belasting door burgers is een chronisch probleem voor Griekenland.
  • Tijdens zijn studententijd met veel bier en feestjes had hij een chronisch geldgebrek.
Extra
Iets wat maar voortduurt, is natuurlijk niet altijd vervelend. Kijk maar naar dit grappige, aanstekelijke filmpje.

vrijdag 8 november 2013

formeel

Boven een nieuwsbericht op Nu.nl staat vandaag: 'Leeuwarden formeel voorgedragen als Culturele Hoofdstad'. Wat wil de maker van het bericht precies zeggen met dat woord formeel?

formeel betekent: 'officieel, volgens de regels' of 'netjes, plechtig'

Dat Leeuwarden formeel is voorgedragen om 'Culturele Hoofdstad' te worden, betekent dat het officieel is: de mensen die erover gaan, hebben definitief besloten om de stad voor te dragen als kandidaat (de andere kandidaat is Valetta, de hoofdstad van Malta). Ze hebben de voordracht nu keurig volgens de regels gedaan en officieel bekendgemaakt.

Als iets formeel is (bijvoorbeeld een document) of formeel gebeurt (bijvoorbeeld een benoeming), dan is of gebeurt het volgens de regels. Het kan gaan om officiële regels in bijvoorbeeld de wet, maar het kan ook gaan om regels om je op een nette manier te gedragen: nette woorden gebruiken, je netjes kleden, netjes eten, enzovoort.
  • Formeel is Maarten de voorzitter, maar eigenlijk voert Debby al zijn taken uit.
  • De opvang van vluchtelingen is formeel geen taak van de gemeente.
  • Hans kreeg te horen dat hij zich formeel moest kleden voor de vergadering: in pak en met stropdas.
  • Derhalve, thans en echter zijn voorbeelden van formeel taalgebruik.
Extra
In de Tweede Kamer wordt vaak erg formeel gesproken: er worden moeilijke woorden gebruikt, en de sprekers moeten hun zinnen soms op een afgesproken manier uitspreken. Zo moeten Kamerleden altijd via de voorzitter spreken: ze mogen iemand anders niet direct aanspreken. Het komische tv-programma Draadstaal heeft daar een grappig filmpje over gemaakt.

donderdag 31 oktober 2013

transformatie


Vandaag in het nieuws: "Hyves stopt als sociaal netwerk en gaat zich volledig toeleggen op online gaming. De transformatie naar een gaming-portal moet begin december zijn voltooid."

transformatie betekent: 'een andere vorm krijgen, gedaanteverwisseling'

Als er een transformatie plaatsvindt, dan wil dat zeggen dat er een grote verandering is. Iets of iemand komt er totaal anders uit te zien. Dat kan op mensen slaan (iemand krijgt een nieuwe 'look'), op dieren (een rups wordt een vlinder), maar ook op zaken, zoals Hyves: dit was een site om vrienden te maken en berichtjes uit te wisselen, vergelijkbaar met Facebook, maar nu wordt het een site om spelletjes op te spelen.

Bij transformatie hoort ook een werkwoord: transformeren ('een andere vorm krijgen/geven').

  • De transformatie van het voormalige kantoorgebouw aan de Badhuisweg in Scheveningen naar een woonvoorziening voor ouderen met dementie is gereed.
  • Van een saaie ambtenaar transformeerde hij in een flitsende zakenman.
  • Sommige mensen willen Zwarte Piet transformeren: er moeten 'regenboogpieten' komen.
  • De kunstenaar heeft oude troep tot een kunstwerk getransformeerd.
Extra
Je hebt vroeger vast wel de Disneyfilm Belle en het Beest gezien. Daarin zie je op het eind een mooie transformatie: het beest verandert in een prins!


donderdag 24 oktober 2013

stereotype

Het nieuws over Zwarte Piet was de afgelopen dagen niet te missen. Er zijn mensen die vinden dat de traditie rondom de knechten van Sinterklaas racistisch oftewel beledigend is. De Pieten doen aan de slavernij denken. Een speciale onderzoeksgroep gaat nu onderzoeken of Zwarte Piet daadwerkelijk een racistisch stereotype is.

stereotype betekent: 'vaststaand beeld; (menselijke) figuur met vaste, kenmerkende eigenschappen'

Zwarte Pieten zien er niet allemaal exact hetzelfde uit, maar zijn toch allemaal te herkennen als Zwarte Piet. Dat komt doordat elke Zwarte Piet enkele herkenbare uiterlijke kenmerken en eigenschappen heeft: een zwart gezicht, zwarte krullen, een platte muts/pet met een veer, een speciale outfit (jas en pofbroek) en qua karakter vrolijk, speels en een beetje dommig. Dat vaststaande beeld van Zwarte Piet, dat iedereen op min of meer dezelfde manier in zijn hoofd heeft, kun je een stereotype noemen.

Er zijn veel beroepen en bevolkingsgroepen waarbij mensen een stereotype in gedachten hebben. Vaak is het een overdreven beeld dat in werkelijkheid nooit voor iedereen binnen zo'n groep kan kloppen en daardoor beledigend is. Het gaat meestal niet alleen om uiterlijke kenmerken, maar vooral ook om eigenschappen en gewoontes. Een bekend beeld van ambtenaren is bijvoorbeeld dat ze lui zijn en op hun werk niet veel meer doen dan koffie drinken.

Naast het zelfstandig naamwoord stereotype bestaat ook het bijvoeglijk naamwoord stereotiep, dat 'vast, onveranderlijk, clichématig' betekent.

  • Het stereotiepe beeld van een nerd is een jongen met een brilletje die weinig aandacht heeft voor sociale contacten.
  • In zijn verhalen komen altijd stereotiepe formuleringen terug.
  • Het domme blondje is een bekend stereotype.
Extra
In films, toneelvoorstellingen en reclames worden vaak bewust bekende stereotypen gebruikt, zodat de personages goed herkenbaar zijn voor het publiek. Dit Engelstalige filmpje gaat daarover.

donderdag 17 oktober 2013

subsidie

De meeste bibliotheken krijgen subsidie.
Scholen, stichtingen, kunstenaars ... ze willen allemaal goede en mooie dingen doen en maken. Dat kost meestal geld. En scholen, stichtingen en kunstenaars zijn vaak niet rijk. Daarom vragen ze voor hun activiteiten nogal eens subsidie aan.

subsidie betekent: 'financiële steun van de overheid'

De overheid: dat zijn gemeentes, provincies, het Rijk of de Europese Unie. Die geven subsidies aan projecten die goed of leuk of mooi zijn voor het land en de mensen. Er is natuurlijk niet eindeloos veel geld beschikbaar, dus er is vaak veel te doen over het geven of juist schrappen van subsidies.

  • Doordat de gemeente niet elk jaar tonnen subsidie wil betalen, is het buitenzwembad nu gesloten.
  • Het congres van Onze Taal is onder andere mogelijk door een subsidie van het ministerie van Onderwijs.
  • Met Europese subsidies zijn in armere lidstaten van de EU veel goede wegen aangelegd.

Je maakt waarschijnlijk zelf ook wel gebruik van instellingen die gesubsidieerd worden door de overheid - denk maar aan de bibliotheek en de sportclub. En misschien zitten er wel gesubsidieerde zonnepanelen op het dak van je huis.

Extra
Sommige kunstvormen, zoals opera en ballet, zijn duur om te maken. Zonder subsidie zou een kaartje voor een voorstelling honderden euro's kunnen kosten. Dan zou je dit nooit kunnen zien.

donderdag 10 oktober 2013

diplomaat

De afgelopen dagen ging het in het nieuws vaak over de Russische diplomaat Dmitri Borodin: 'Arrestatie Russische diplomaat ontaardt in rel', 'Diplomaat Borodin tevreden met Nederlandse excuses'. Dat Borodin een Rus is, is duidelijk. Maar wat is precies een diplomaat?

diplomaat betekent: 'iemand die namens de regering van zijn land in het buitenland werkt'

Iemand die in het buitenland werkt als diplomaat, probeert daar dingen voor elkaar te krijgen die gunstig zijn voor zijn vaderland: hij verdedigt en vertegenwoordigt zijn land in onderhandelingen en gesprekken. Een diplomaat is goed in het overtuigen van mensen en het leggen en onderhouden van contacten. En hij moet goed op de hoogte zijn van de gewoontes en gebruiken van het land waar hij naartoe gaat, en veel weten van de onderwerpen waarover hij gaat praten.

Als diplomaat heb je een heel bijzonder recht: je bent 'onschendbaar'. Dat is een soort bescherming die betekent dat je nergens voor gestraft kunt worden door de politie of een rechter in het land waar je werkt. Dit recht is ingesteld om ervoor te zorgen dat diplomaten ongestoord hun belangrijke werk kunnen doen, zonder ergens bang voor te hoeven zijn.

De onschendbaarheid zorgt ook weleens voor rare situaties: als een diplomaat een verkeersovertreding maakt, kan hij bijvoorbeeld geen boete krijgen. En toen de Russische diplomaat Borodin vorige week werd gearresteerd omdat hij werd verdacht van kindermishandeling, moest Nederland excuses aanbieden aan Rusland: de politie had hem niet mogen oppakken.

Extra
Dit filmpje laat in anderhalve minuut zien hoe de wereld van een diplomaat eruit kan zien: veel mannen in zwarte pakken, veel nieuwe ontmoetingen en veel gepraat.

donderdag 3 oktober 2013

markant

Er bestaan aardig wat bedrijven met de naam Markant – het is bijvoorbeeld een tijdschrift, een restaurant en een merk van producten in sommige supermarkten. Waarom kiezen die bedrijven allemaal deze naam? Is er iets bijzonders met het woord markant?

markant betekent: 'opvallend, opmerkelijk'

Markante mensen, dieren of dingen vallen op; je vergeet ze niet snel. Ze hebben bijzondere, speciale, verbazingwekkende, eigenaardige en/of aparte kenmerken. Een markant persoon heeft bijvoorbeeld een opvallend uiterlijk (zoals grote oren of een lange baard), of andere bijzondere eigenschappen waarmee hij of zij indruk maakt op anderen: de persoon kan goed spreken in het openbaar, of staat bekend om zijn originele grappen.

Ook één specifieke eigenschap of een voorwerp kan markant worden genoemd, of begrippen als 'het verschil' en 'de plek'.
  • Zij is te herkennen aan haar lange blonde haar, zwarte kleding en een markante neus.
  • Harry Mulisch was een markante figuur in de Nederlandse literaire wereld.
  • Vorig jaar werden er 75 inbraken geteld en nu wel 250. Dat is een markant verschil!
  • Het bekende restaurant bevindt zich op de meest markante plek van het dorp.
Extra
Op het internet worden heel veel filmpjes geplaatst waarin markante personen en acties te zien zijn – bijvoorbeeld op de site van De wereld draait door. Ooit een man gezien die eet uit zijn baard?

donderdag 26 september 2013

propaganda

Politici als Geert Wilders en Emile Roemer zeggen en doen vaak opvallende dingen om indruk te maken op het publiek; ze proberen er zo voor te zorgen dat mensen zich bij hen aansluiten. Ze maken kortom handig gebruik van propaganda.

propaganda betekent: 'reclame voor bepaalde ideeën'; 'publiek beïnvloeden/overtuigen van je ideeën'

Propaganda kun je vergelijken met reclame. Als een fabrikant van een wasmiddel reclame maakt voor zijn product, bijvoorbeeld op tv, probeert hij mensen ervan te overtuigen dat zijn product perféct is, met als doel dat ze het gaan kopen. Hij zal mensen met slimme trucjes proberen te verleiden, bijvoorbeeld door een populaire bekende Nederlander de boodschap te laten vertellen.

Bij propaganda maken of voeren werkt het ook zo, alleen is het doel iets anders dan het verkopen van een product. Wie propaganda voert, wil dat anderen zijn ideeën overnemen. Propaganda wordt ingezet door bijvoorbeeld politieke partijen en actiegroepen. Door veel reclame te maken voor hun standpunten (bijvoorbeeld tijdens debatten of demonstraties, met slogans, spandoeken, posters en flyers), proberen ze te bereiken dat mensen zich bij hen aansluiten en/of op ze gaan stemmen bij verkiezingen. Net als bij reclame gaat het overtuigen niet altijd even eerlijk: soms wordt maar een deel van de waarheid verteld, of zelfs echt gelogen.
  • De Syriërs hebben naam gemaakt dankzij propaganda voor het huidige regime, die ze op druk bezochte websites wisten te plaatsen.
  • De claim van de Amerikaanse regering dat Al-Qaida een groot aantal aanslagen plande, was slechts propaganda.
  • Die politicus maakt propaganda voor zijn standpunten met behulp van filmpjes.

Extra
In de Tweede Wereldoorlog kreeg het woord propaganda een erg negatieve bijklank, omdat het publiek met leugens en onvolledige en eenzijdige informatie werd overtuigd van de standpunten van Hitler. In dit filmpje wordt iets over die oorlogspropaganda verteld.

donderdag 19 september 2013

bagatelliseren


Sommige mensen maken 'van een mug een olifant': ze maken ergens een veel te groot probleem van. Maar het tegenovergestelde gebeurt ook, namelijk dat het probleem wordt gebagatelliseerd.

bagatelliseren betekent: 'minder belangrijk maken'

Als er een groot probleem is en je zegt dat het allemaal wel meevalt, dan ben je het probleem aan het bagatelliseren. Meestal is de gedachte hierbij dat het bagatelliseren ten onrechte gebeurt: er is een probleem, dat moet je niet zomaar negeren!
  • Er is geen ramp gebeurd, maar je moet het probleem ook weer niet bagatelliseren.
  • Het risico op een overstroming was vooraf sterk gebagatelliseerd, want er waren helemaal geen voorzorgsmaatregelen genomen.
  • Je moet de gevaren voor de volksgezondheid niet bagatelliseren: die schadelijke gassen zijn echt niet goed voor de mens.

Extra
Over dingen groter en kleiner maken gesproken: daar is een erg mooi filmpje over gemaakt!

donderdag 12 september 2013

inflatie

"De prijsverhoging per 2014 is voor een groot deel het gevolg van de inflatie", staat vandaag in een nieuwsbericht over het duurder worden van treinkaartjes. Dat woord inflatie is een lastig begrip.

inflatie betekent: 'het verschijnsel dat geld minder waard wordt'

Inflatie is een ingewikkeld proces in de economie, dat verschillende oorzaken kan hebben. Maar kort gezegd komt het er in elk geval op neer dat geld minder waard wordt: je kunt met dezelfde hoeveelheid geld minder kopen dan eerst. Producten zijn duurder geworden.
  • Door de inflatie werd voedsel ineens vijf tot tien keer zo duur.
  • De inflatie in Japan staat op het hoogste niveau sinds 2008. Vorige maand lag het gemiddelde prijspeil 0,7 procent hoger dan in juli 2012.
Het tegenovergestelde van inflatie is deflatie: de waarde van geld neemt dan juist toe.

Extra
In dit filmpje van de NTR wordt het begrip inflatie duidelijk uitgelegd.

donderdag 5 september 2013

coalitie

De PvdA en de VVD zitten samen in het kabinet. Ze hebben een meerderheid in de Tweede Kamer. Maar in de Eerste Kamer hebben ze dat niet, en dat kan lastig zijn bij het goedkeuren van nieuwe wetten.
Daarom is er deze zomer gepraat over de vraag of D66 bij de coalitie wilde gaan horen. Die gesprekken mislukten trouwens al snel.

coalitie betekent: 'samenwerking tussen partijen'

In een democratie met veel partijen, zoals Nederland of België, moeten altijd een paar partijen samenwerken om een regering te vormen.
Een coalitie kan ook een samenwerkingsverband tussen landen zijn. De VS wil bijvoorbeeld het liefst een coalitie vormen met andere landen, zoals Frankrijk en Turkije, om de Syrische president Assad aan te vallen.

Extra
Coalitie lijkt op koala, al hebben die woorden niks met elkaar te maken. Maar van koala's kun je wel veel leukere filmpjes vinden.

donderdag 29 augustus 2013

regime


Amerika, Frankrijk en een paar andere landen gaan Syrië misschien aanvallen. Daarmee willen ze het Syrische regime straffen. Ze denken namelijk dat dat regime verantwoordelijk is voor de aanval met gifgas vorige week.

Met het regime wordt de regering bedoeld. Maar waarom kun je de Nederlandse regering geen regime noemen? Dat komt doordat dit woord bijna altijd een negatieve bijklank heeft: het wordt gebruikt voor regeringen die niet door het volk (= democratisch) zijn gekozen.

regime (spreek uit: [ruh-zjiem] of [ree-zjiem]) betekent: 'niet-democratische regering'

Eigenlijk betekent regime 'manier waarop de regering is ingericht', maar in de praktijk heeft het geen neutrale betekenis. Je komt het vaak tegen in omschrijvingen als deze:

  • een fascistisch regime, zoals vroeger in Japan, Duitsland, Italië en Chili
  • een militair regime, zoals nu in Egypte en vroeger in Argentinië en Griekenland (een militair regime wordt ook wel junta genoemd, een Spaans woord): het leger is de baas
  • een totalitair regime, zoals nu in Noord-Korea: de staat bepaalt alles in het dagelijks leven van mensen

Extra
Nederland is al heel lang een democratie, waarin iedereen dezelfde rechten heeft. Jiskefet maakte ooit een grappig filmpje over het Gelders Volksleger, waarin Gelderland onafhankelijk werd verklaard van het "christelijk fascistisch regime" in Nederland.

donderdag 22 augustus 2013

verjaren

Het woord verjaren kán 'jarig zijn' betekenen, maar meestal betekent het iets anders. Weet jij wat?

Als iets verjaart, bijvoorbeeld een bepaald document of een regel, dan wil dat zeggen dat het oude informatie bevat, die vaak niet meer geldig is.

In teksten over rechten en rechtszaken gaat het meestal om regelingen of straffen. Zo kan een schuld verjaren, wat betekent dat je hem niet meer hoeft te betalen. En als een misdrijf is verjaard, krijgt de dader geen straf meer.

verjaren betekent: 'verouderd raken' of 'verlopen, niet meer geldig zijn'
  • De informatie in mijn schoolboek over de planeten van ons zonnestelsel is inmiddels verjaard. ('verouderd')
  • De mogelijk strafbare feiten van de politicus zijn intussen wel verjaard. ('niet meer strafbaar')
  • Die onopgeloste moordzaak van twintig jaar geleden is inmiddels verjaard. ('niet meer strafbaar')
Extra
Verjaren kan ook 'jarig zijn' betekenen in zinnen als 'Meike verjaart aanstaande zondag en viert dit met een groot feest.' In deze betekenis wordt het woord vooral veel in België gebruikt. Het komt bijvoorbeeld voor in een bekend liedje van de Vlaamse volkszanger Will Tura.

donderdag 15 augustus 2013

fervent

'Van Gogh was een fervent kunstenaar.' Heeft dat woord fervent iets met verf te maken, en hoe spreek je het uit?

Hoewel schilder Vincent van Gogh natuurlijk met verf werkte, heeft het woord fervent daar niets mee te maken. Een 'vervend(e) kunstenaar' is 'een kunstenaar die verft', maar een 'fervent kunstenaar' betekent 'een fanatieke, ijverige kunstenaar': een kunstenaar met passie voor zijn werk.

fervent betekent: 'fanatiek, enthousiast, zeer ijverig'

Fervent wordt uitgesproken met de klemtoon op de tweede lettergreep, en de tweede e klinkt als in pet: 'fer-vènt'. Het woord kan in allerlei contexten gebruikt worden.

  • Thomas is een fervent sporter: hij voetbalt, tennist én fietst elke week.
  • Zij is een fervent liefhebber van Nederlandstalige muziek; ze houdt vooral van Frans Bauer en Wolter Kroes.
  • Als fervent tegenstander van het nieuwe beleid ging Petra samen met honderd anderen de straat op om te protesteren.

Extra
Een heel fanatieke manier van schilderen is 'actionpainting'. Bij die schilderstijl strijkt, gooit, spat en spuit een kunstenaar de verf direct en vol overtuiging op het doek.

donderdag 8 augustus 2013

averechts


Een conclusie uit een onderzoek: 'Streng alcoholverbod voor jongeren werkt averechts.' Is dit goed of niet? Wat houdt dat woord averechts precies in?

averechts betekent: 'precies omgekeerd, tegenovergesteld'

Als iets 'averechts werkt' of een 'averechts effect heeft', gebeurt precies het tegenovergestelde van wat de bedoeling was. En dat is meestal niet goed. Als een alcoholverbod bij jongeren averechts werkt, betekent dat dat ze stiekem toch alcohol gaan drinken – en waarschijnlijk zelfs meer dan wanneer het ze niet zo streng was verboden. Averechts betekent dus eigenlijk ook 'verkeerd, slecht'.

  • De beslissing van de scheidsrechter om de twee vechtende voetballers het veld uit te sturen had een averechts effect: alle andere spelers gingen zich ermee bemoeien en de wedstrijd moest worden gestaakt.
  • Anna's leuke plan om de hapjes voor de picknick met z'n allen bij haar thuis te maken werkte averechts: er kwam niemand opdagen en ze moest alles zelf maken.

Extra
Vroeger werd averechts letterlijker gebruikt; er werd dan bijvoorbeeld mee aangegeven dat een voorwerp achterstevoren of ondersteboven stond, of binnenstebuiten zat. Deze betekenis zie je nog terug bij de handwerkvorm breien. 'Averechts breien' is een bekende breitechniek waarbij met een omgekeerde breisteek wordt gewerkt. Kijk maar naar dit filmpje.

donderdag 1 augustus 2013

leek

Je kent het woord leek vast wel als verledentijdsvorm van het werkwoord lijken: ‘Hij leek vroeger veel op zijn vader’, ‘Met die kleren en make-up leek ze wel een fotomodel!’ Maar in deze Woordspot gaat het over het zelfstandig naamwoord leek, in zinnen als ‘Op het gebied van auto’s ben ik echt een leek.’ Wat betekent dit?

leek betekent: 'iemand die niet veel weet van een onderwerp/vak'

Als je een leek bent, weet je ergens niet veel vanaf. Het gaat dan meestal om een bepaald onderwerp of een bepaald vak(gebied). Als je een leek op het gebied van auto’s bent, heb je geen idee hoe die technisch in elkaar zitten, en welke soorten en merken er allemaal bestaan.

Een leek is het tegenovergestelde van een deskundige of een expert.
  • Hij is een volslagen leek als het om techniek gaat.
  • Ik weet niet of het leuk is voor mij om mee te gaan naar die wedstrijd want ik ben echt een leek op het gebied van voetbal.
  • Vergeleken met die computernerd ben ik echt een computerleek.

Een oudere betekenis van leek die ook nog bestaat, is ‘iemand die geen geestelijke is binnen de (rooms-katholieke) kerk’.
 
Extra
Een aantal jaar geleden werd in Amsterdam begonnen met het project ‘De Preek van de Leek’. Het idee daarachter is dat mensen die geen functie hebben binnen de kerk maar wel goed kunnen spreken voor een groep mensen, hun eigen verhaal vertellen op de manier zoals dat bij een preek in de kerk gebeurt. In een leuk promofilmpje van het project wordt ook nog ingegaan op het woord preek.

vrijdag 26 juli 2013

moraal

Een christelijke moraal, een dubbele moraal, een vrije moraal, een slechte moraal, de moraal van het verhaal … Je hebt dit soort combinaties met moraal erin vast weleens gehoord, maar weet je ook wat er precies mee wordt bedoeld?

moraal betekent: 'de opvatting (binnen een groep) over wat goed en slecht is en over hoe je hoort te leven' óf 'een wijze les'

Groepen mensen, bijvoorbeeld in een land, op een school of bij een godsdienst, hebben vaak bepaalde ideeën over wat goed en slecht is, en over hoe je je vervolgens moet gedragen. De gedachtes, gewoontes en gebruiken van zo'n groep heten bij elkaar hun moraal.

  • In het studentenhuis van mijn zus heerst een typische studentenmoraal.
  • Ouders vinden dat leraren streng moeten zijn, maar als hun eigen kind straf krijgt gaat dat ineens veel te ver. Dit getuigt van een dubbele moraal. (= het is tegenstrijdig)
  • Als niemand zich ergens voor wil inzetten en er alleen maar ruzie wordt gemaakt, dan heeft die vereniging duidelijk geen goede moraal.

Een andere betekenis van moraal is 'wijze les'. Veel sprookjes en kinderverhalen hebben zo'n boodschap. In een bekend verhaal over een haas en een schildpad die een hardloopwedstrijd doen, denkt de haas nog wel even een dutje te kunnen doen omdat hij toch veel sneller is. Maar hij verslaapt zich, waardoor de schildpad wint. Moraal van het verhaal: je kunt wel denken dat je goed bent, maar je moet het wel dóén.

Extra
Ook in veel kinderprogramma's op televisie zit een kleine levensles verpakt. Bijvoorbeeld in de bekende Studio 100-series Piet Piraat, Mega Mindy en Kabouter Plop. Sommige mensen vinden die verhalen wat te ouderwets, betuttelend en nietszeggend. Dat zie je bijvoorbeeld in deze parodie van het satirische tv-programma Koefnoen.

donderdag 18 juli 2013

loyaal

Een wielerploeg in de Tour de France bestaat meestal uit een kopman (de beste van de ploeg, die kans maakt op de gele trui) en knechten. De knechten helpen hun kopman om de wedstrijd te winnen. Als de kopman achterblijft omdat hij moe is of pech heeft, is het hun taak om hem te helpen. Ook al kunnen ze zelf op dat moment harder en zouden ze misschien zelfs kunnen winnen, ze laten hem niet in de steek. De knechten zijn loyaal aan hun kopman.

loyaal betekent: 'trouw', 'eerlijk'

Iemand die loyaal is, is te vertrouwen. Soms heeft loyaliteit alleen met gevoel te maken; zo kun je iemand die zijn familie steunt of zijn vrienden helpt loyaal noemen. Maar vaak ook heeft het met een afspraak of verplichting te maken, bijvoorbeeld op het werk of in een sportploeg.
  • Een kind is altijd loyaal aan zijn ouders.
  • Als werknemer moet je loyaal zijn aan je baas.
  • Zonder loyale soldaten kan binnen het leger niet goed gewerkt worden.
Extra
Tijdens de inhuldiging van koning Willem-Alexander legden leden van de Eerste en Tweede Kamer een eed of belofte af om te laten weten dat ze loyaal aan hem zijn. De koning legde zelf ook een eed af. Daarin zwoer hij trouw aan de grondwet en beloofde hij de rechten van iedereen binnen ons koninkrijk te beschermen.

donderdag 11 juli 2013

vrijpostig


Een politicus die een ongepast gebaar maakt, een eigenwijze puber die de les verstoort, een cabaretier die net iets te harde grappen maakt – dat kun je allemaal vrijpostig noemen.

vrijpostig betekent: 'brutaal', 'je niet netjes gedragend'

Als je vrijpostig bent, voel je je zó vrij dat je doet of zegt wat je wilt. Dat het eigenlijk niet mag of in elk geval niet netjes is, maakt je niet uit. Je bedoelt het misschien niet slecht, maar het komt brutaal of ongepast over.

Je kunt een persoon vrijpostig noemen, maar bijvoorbeeld ook alleen zijn opmerking of zijn gedrag.
 
  • Meneer De Bruin was niet blij met Peters vrijpostige opmerkingen en stuurde hem de klas uit.
  • Zij komt goed voor zichzelf op, maar daardoor komt ze op anderen wel wat vrijpostig over.

In Nederland kom je vrijpostig misschien niet zo vaak tegen, maar in Suriname is het een heel gebruikelijk woord.

Extra
Een cabaretier die bekendstaat om zijn vrijpostige opmerkingen en acties is Theo Maassen. Hij maakt vaak harde grappen, en heeft meerdere keren voor de grap een kampioensschaal of -beker van een voetbalclub gestolen. Beroemd is een uitzending van Studio Sport uit 2001, waarin hij de gestolen UEFA Cup-trofee van PSV terugbracht.

dinsdag 9 juli 2013

gissen

Foto: J. van der Linde
Vorige week werd in de Noordoostpolder een dood dier aangetroffen dat erg op een wolf leek. Maar omdat er al 150 jaar geen wolven in Nederland waren gezien, was het lang niet zeker of het wel echt een wolf was. Er moest eerst goed onderzoek worden gedaan; tot die tijd was het gissen.

gissen betekent: 'een antwoord geven terwijl je het eigenlijk niet weet'

Ergens naar gissen is ongeveer hetzelfde als gokken, een gok doen, ergens naar raden en ergens een slag naar slaan.
 
  • De brand is zeker aangestoken, maar naar de motieven van de daders kan de politie slechts gissen.
  • Hoe de bacteriën in het water zijn terechtgekomen is niet bekend. "Het zou met het hoge water te maken kunnen hebben, maar dat is gissen", aldus de woordvoerder.
  • Het is een oude man want hij werkt niet meer en is opa, maar naar zijn exacte leeftijd moet ik toch gissen.

Extra
In de Vakantieman, een populair tv-programma van vroeger, werd aan vakantievierders gevraagd om op een blanco landkaart van Europa plaatsen aan te wijzen. Dat leidde soms tot grappige momenten omdat ze er helemaal naast zaten. De mensen waren vaak aan het raden of gissen.

donderdag 27 juni 2013

hiaat

Heeft een docent weleens tegen je gezegd dat iets een hiaat in je kennis is? En zou je dan kunnen vertellen wat dat is? Nee? Dán heb je dus een hiaat in je kennis.

Er bestaan volgens de woordenboeken een paar woorden die hetzelfde betekenen als hiaat: bijvoorbeeld leemte, lacune en vacuüm. Ook geen woorden die je dagelijks gebruikt. Wat ze betekenen, zie je misschien wel aan deze zinnen:

  • Na twee schooljaren in Amerika zaten er nogal wat hiaten in zijn Nederlands.
  • Hoe kun je een lacune in je vakkenpakket opvullen als je dat vak nodig hebt voor een bepaalde studie?
  • Het Nederlands heeft geen woord voor broer(s) en zus(sen) samen; dat is een leemte in de taal.

hiaat betekent: 'gat, kloof'; 'lege ruimte die gevuld zou moeten zijn'

Extra
Geen video deze keer, maar een mooi kort voorbeeld van een hiaat in de taal dat inmiddels gevuld is. Lees het 'ikje' Boodschappen.

donderdag 20 juni 2013

gijzelaar

Een handelaar handelt, een beoordelaar beoordeelt en een verzamelaar verzamelt. Wat doet een gijzelaar dan? Gijzelen?

Nee, dat is het gekke: een gijzelaar wordt zelf gegijzeld. Iemand die een ander gijzelt, wordt meestal gijzelnemer of gijzelhouder genoemd. Gijzelen is iemand gevangenhouden die belangrijk is voor andere mensen, zodat je die mensen bijvoorbeeld kunt dwingen om losgeld te betalen. Gijzelingen zijn soms ook bedoeld om een politiek doel te bereiken.

gijzelaar betekent: 'iemand die gevangen wordt gehouden om een bepaald doel te bereiken'

Veel mensen gebruiken gijzelaar in de betekenis 'persoon die iemand gijzelt'. Eigenlijk klopt dat dus niet, maar sommige woordenboeken noemen het al wel.

Martelaar is net zo'n woord als gijzelaar: het is niet 'iemand die een ander martelt'; de martelaar wordt juist zélf gemarteld. Vaak gaat het om iemand die vanwege zijn overtuigingen gestorven is. Over gijzelaar en martelaar kun je meer lezen bij Onze Taal.

Extra
De spannende Amerikaanse serie Homeland gaat over iemand die acht jaar lang gijzelaar is geweest in Irak. Is hij nog te vertrouwen na zijn bevrijding?

woensdag 12 juni 2013

icoon

Nelson Mandela is oud en ernstig ziek. Als hij overlijdt, verliest de wereld een icoon. Een icoon van de strijd tegen apartheid en racisme. Weet jij wat een icoon precies is?

icoon betekent: 'beroemde, symbolische persoon'

Een icoon is dus niet alleen maar beroemd, maar heeft ook heel veel uitstraling en is een voorbeeld voor anderen.
  • Madonna en Lady Gaga zijn echte popiconen.
  • David Beckham, de icoon van het Engelse voetbal, is net met pensioen gegaan.
  • Adidas zet Justin Bieber in als stijlicoon.
Ken je zelf meer van zulke iconen? Een mode-icoon, bijvoorbeeld?

Extra
Icoon heeft meer betekenissen. Het is ook een geschilderde afbeelding van een heilige, die je vooral in oosters-orthodoxe kerken ziet, bijvoorbeeld in Griekenland of Rusland. Maar je kent vast ook wel het icoontje: het plaatje van een programma op de computer of telefoon. Apple presenteerde eerder deze week de vernieuwde iconen van het besturingssysteem iOS 7.

donderdag 6 juni 2013

peilen

"ANWB peilt windmolens voor de kust", zei Nu.nl vanmorgen. En daar stond dan als eerste zin bij: "De ANWB wil van zijn leden weten wat ze vinden van windmolens voor de kust." Wel handig dat ze die vage zin met peilt meteen uitleggen!

peilen betekent: 'onderzoeken, analyseren, vragen wat mensen vinden'

Vroeger betekende peilen vooral 'de diepte meten': vanuit een schip werd met een gewicht aan een touwtje (een dieplood of peillood) de bodem afgetast. Met het peil wordt dan weer niet de diepte maar juist de hoogte van iets bedoeld:
  • Het peil van de Duitse rivier de Elbe staat meters hoger dan normaal.
  • De werkloosheid in de eurozone heeft een recordpeil bereikt.
Tegenwoordig denk je bij peiling vooral aan een opiniepeiling of aan een peiling voor verkiezingen: je vraagt mensen wat ze van iets vinden of op wie ze zouden willen stemmen. Maurice de Hond doet dat bijvoorbeeld; hij is een peiler of opiniepeiler. (Een pijler bestaat ook: dat is hetzelfde als een pilaar, bijvoorbeeld een brugpijler - een sterke kolom waar een brug op rust.)

Extra
De overstromingen hebben nu de Slowaakse hoofdstad Bratislava bereikt, waar de Donau vanavond een recordpeil bereikt.

donderdag 30 mei 2013

ironisch

Had je voor vandaag de Thalys naar Parijs geboekt, moet je ironisch genoeg ineens vanmiddag je vwo-eindexamen Frans doen in plaats van gisteren.

Ironie is een grappige manier om iets te zeggen. Je zegt vaak precies het tegenovergestelde van wat je bedoelt: bijvoorbeeld: 'Hè fijn, morgen mag ik naar de tandarts!', terwijl je daar helemaal geen zin in hebt.

Ook een situatie of gebeurtenis kun je soms ironisch noemen, zoals wanneer je niet naar Frankrijk kunt omdat je examen Frans is uitgesteld.

ironisch betekent: 'mild spottend; met een knipoog het tegenovergestelde zeggend' of 'met een min of meer grappige wending/tegenstelling'

Voor hardere vormen van spot bestaan andere termen:
  • sarcasme (een sarcastische opmerking is gemeen en wrang): Dat een Kamerlid iemand uitmaakte voor 'uitgekotst halalvlees', was volgens hem sarcastisch bedoeld.
  • cynisme (wie cynisch is, is verbitterd en negatief en zegt daarom harde, ongepaste dingen): Steeds meer mensen zijn cynisch over Europa; ze hebben geen vertrouwen meer in de Europese politici.
Extra
Regen op je trouwdag, de loterij winnen en dan doodgaan, een vieze vlieg in je drankje: Alanis Morissette werd er in 1996 beroemd mee. Luister maar wat ze allemaal nog meer ironic vindt.

donderdag 23 mei 2013

embargo

De landen van de Europese Unie mogen geen wapens aan Syrië verkopen. Maar nu willen sommige landen eigenlijk tóch wapens leveren aan groepen mensen die tegen het leger van president Assad vechten. Ze willen het embargo opheffen.

embargo betekent: 'officieel verbod op handel, transport of publicatie'

De bekendste soorten embargo zijn:

  • handelsembargo: een verbod op handel met bepaalde landen, meestal omdat ze internationale afspraken overtreden (zoals Noord-Korea of Iran) of vanwege een slechte relatie tussen landen (zoals tussen de VS en Cuba)
  • wapenembargo: een handelsembargo dat gericht is op het leveren van wapens aan regeringen of rebellengroepen (zoals in Syrië)
  • embargo op nieuws: nieuwsmedia krijgen vaak persberichten waar embargo op rust, wat betekent dat ze het nieuws dat daarin staat pas vanaf een bepaald moment bekend mogen maken
Extra
Nederland kreeg in de jaren zeventig te maken met een olie-embargo of olieboycot. Omdat Nederland Israël steunde, leverden landen in het Midden-Oosten geen olie meer aan ons land. Er zijn toen een paar 'autoloze zondagen' geweest om brandstof te besparen.

donderdag 16 mei 2013

umlaut

In de Zweedse stad Malmö is deze week het Eurovisiesongfestival. Malmö spreek je uit als 'malmeu'. De ö is een o met een umlaut. Die komt onder meer in het Zweeds, het Duits, het Hongaars en het Turks voor. (In het Noors en het Deens gebruiken ze een streep door de o: ø.)

umlaut betekent: 'twee puntjes boven een letter, die er een andere klank van maken'

Eigenlijk duidt umlaut een taalkundig verschijnsel aan: een klankverandering. Een voorbeeld daarvan is dat de a van stad in het meervoud in een e verandert: steden. Maar tegenwoordig noemen we vooral de twee puntjes die zo'n verandering aangeven de 'umlaut'.

Het Nederlands kent de umlaut alleen in woorden die uit andere talen geleend zijn: knäckebröd, überhaupt. Wij gebruiken de twee puntjes bij Nederlandse woorden om een heel andere reden, namelijk om lettergrepen uit elkaar te houden: knieën, geïnteresseerd, coördinatie. Dan heet dit teken het trema.

Extra
Wie het Zweeds wil nadoen, kan gewoon alle klinkers als ö laten klinken ('Rötteketöt, naar Böter Böd', zegt de reclame). De Muppets hebben hun beroemde Zweedse kok. (Die heeft zelfs z'n eigen Google-zoekmachine.)

woensdag 8 mei 2013

Slavisch

De Slavische landen en talen
Dat het Nederlands een Germaanse taal is, had je vast weleens gehoord. En het Frans en het Spaans zijn Romaanse talen. Er is nog een derde grote groep talen in Europa: de Slavische talen. De Universiteit Leiden viert in 2013 dat daar honderd jaar geleden voor het eerst een professor voor kwam.

Slavisch betekent: 'van/uit de Slavische landen of van/uit de talen in Oost-Europa'

De Slavische landen zijn Rusland, Oekraïne, Wit-Rusland, Polen, Tsjechië, Slowakije, Slovenië, Kroatië, Bosnië-Herzegovina, Montenegro, Servië, Macedonië en Bulgarije.

Tot ruim twintig jaar geleden waren er veel minder Slavische landen. Dat kwam doordat Oekraïne en Wit-Rusland nog bij de Sovjet-Unie hoorden, en doordat Joegoslavië (van Slovenië tot Macedonië) één land was. Letterlijk betekent Joegoslavië trouwens 'Zuid-Slavië'.

De westelijke Slavische talen gebruiken dezelfde letters als wij, met wat extra accenten. Zes Slavische talen, namelijk het Russisch, het Wit-Russisch, het Oekraïens, het Bulgaars, het Macedonisch en (meestal) het Servisch, hebben andere letters: ze worden in het cyrillische alfabet geschreven.

Extra
Het is geen toeval dat het gewone woord slaaf er hetzelfde uitziet als Slaaf ('iemand van een Slavisch volk'). Het komt doordat onder anderen de Grieken en de Germanen al vroeg in de Middeleeuwen de Slavische volkeren van de Balkan als slaven gebruikten. In de Etymologiebank kun je daar meer over lezen.

Video
Zin in wat Tsjechische muziek uit 1978?

donderdag 2 mei 2013

soeverein


Wat is de overeenkomst tussen Bayern München en Willem-Alexander? Ze zijn allebei soeverein!

  • Bayern won met 4-0 en 3-0 van FC Barcelona en was in beide wedstrijden soeverein.
  • Willem-Alexanders voorvader Willem I noemde zichzelf 'soeverein vorst'; de koning of koningin wordt soms ook wel 'de soeverein' genoemd.

soeverein (spreek uit: 'soe-vuh-rijn') betekent: 'oppermachtig'

Oppermachtig betekent dat je de grootste macht hebt: er staat niemand boven je. Een soevereine vorst hoeft aan niemand verantwoording af te leggen; een soevereine staat is helemaal onafhankelijk. Je kunt ook soeverein zijn in wat je doet: het allerbest, niemand kan het beter.

Jezelf soeverein voelen kan ook: je vindt jezelf dan overal boven verheven, beter dan anderen, onverstoorbaar.

Extra
Genoeg van het koningshuis? Geen probleem, dan krijg je gewoon wat soeverein voetbal!

donderdag 25 april 2013

protocol

"Ik ben geen protocolfetisjist", zei Willem-Alexander laatst. Een fetisjist is iemand die ergens op kickt (zie deze oude Woordspot). Maar wat is protocol?

De aanstaande koning had het over hoe mensen hem moeten aanspreken. Hij vindt het niet zo belangrijk of mensen nu 'majesteit' of 'koning' of 'meneer' of 'eindbaas van de bende' tegen hem zeggen. Dat zijn maar strenge, ouderwetse regels.

protocol betekent: 'verzameling van regels en afspraken over hoe het hoort'

Van etiquette heb je misschien weleens gehoord. Dat gaat over beleefdheidsregels en omgangsvormen: hoe je je netjes gedraagt en wat je bij bepaalde gelegenheden (bijvoorbeeld een bruiloft of sollicitatie) hoort te doen. Protocol is daar eigenlijk het topje van: de strakke regels die in de hoogste kringen gelden, bijvoorbeeld bij de omgang met leden van het koningshuis of met ambassadeurs.

Het woord protocol heeft trouwens nog meer betekenissen. Ken je de afkorting IP, bijvoorbeeld uit IP-adres? IP staat voor 'internetprotocol': het geheel van afspraken en regels waar de uitwisseling van gegevens tussen computers en servers aan moet voldoen.

Extra
Er bestaan speciale trainingen in protocol, bijvoorbeeld aan het Institute of Protocol (natuurlijk in het chique Den Haag). Een soort Dames in de Dop voor gevorderden!

donderdag 18 april 2013

ceremonieel

Lintjes knippen. Dat is een van de taken van de koningin (en straks van de nieuwe koning). Het betekent dat het staatshoofd vaak bij belangrijke officiële gelegenheden is. Bijvoorbeeld bij de opening van het Rijksmuseum vorige week: de koning(in) 'knipt het lint door' (of drukt bijvoorbeeld op een knop, of draait een sleutel om) en opent daarmee iets officieel.

Sommige mensen gebruiken lintjes knippen om de functie van een ceremonieel staatshoofd te omschrijven. Een beetje gemeen, want een ceremonieel staatshoofd (dat kan een president of een koning zijn) mag niet zo veel.

ceremonieel betekent: 'vol plechtige handelingen'

Ceremonieel gaat vooral om vormen en tradities. Het koningschap is in Nederland niet alleen maar ceremonieel. De koning(in) heeft ook enige macht: hij of zij zet bijvoorbeeld een handtekening onder elke nieuwe wet en zit ook in de regering.

Extra
Gisteren werd er een interview uitgezonden met de nieuwe koning en koningin, Willem-Alexander en Máxima. Hier zie je wat Willem-Alexander zegt over het ceremonieel koningschap.

donderdag 11 april 2013

ideologie

Naar de deze week overleden oud-premier van het Verenigd Koninkrijk Margaret Thatcher is een eigen ideologie genoemd: het thatcherisme (vrijemarkteconomie met sterke centrale regering).
Socialisme, conservatisme, liberalisme, fascisme ... Zulke begrippen hoor je weleens voorbijkomen bij geschiedenis. Maar ook bij economie, of bij maatschappijleer. Al die stromingen zijn ideologieën.

ideologie betekent: 'visie op hoe de wereld zou moeten zijn'

Visie wil zeggen: 'alle ideeën bij elkaar'. Een ideologie is een heel systeem van gedachten en meningen. Samen zeggen die iets over hoe je vindt dat de maatschappij, de politiek en de economie in elkaar horen te zitten.

Wat socialisme en communisme zijn, heb je vast al eens moeten leren. Maar er zijn veel meer ideologieën. Deze kende je waarschijnlijk nog niet (de definities komen uit Van Dale):

  • etatisme: "opvatting dat de overheid de samenleving moet sturen in de door haar gewenste richting"
  • laïcisme: "het streven om het openbaar leven geheel aan de invloed van de godsdienst te onttrekken"
  • panarabisme: "het streven naar vereniging van alle gebieden waar Arabieren wonen of gewoond hebben in één groot rijk"

Extra
De grote ideologieën in Nederland zijn vrij gematigd. Extremere ideologieën hebben hier weinig aanhang. Zo heeft de Libertarische Partij (video), die bijvoorbeeld de inkomstenbelasting wil afschaffen, geen zetels in de Tweede Kamer.

donderdag 4 april 2013

leasen

Je hebt vast weleens van een lease-auto gehoord. Er zijn honderdduizenden mensen die in zo'n auto rijden. Maar waarom is dat anders dan een gewone auto?

Het verschil zit 'm in de eigenaar. Wie een auto leaset, heeft die auto niet zelf in bezit; de auto is meestal van een leasemaatschappij. Die zorgt ook voor het onderhoud. Degene die in de auto rijdt, betaalt een vast bedrag per maand - of eigenlijk doet het bedrijf waarvoor je werkt dat, omdat je die auto meestal voor je werk gebruikt.

leasen betekent: 'voor langere tijd huren'

En het woord bijtelling, ken je dat? Als mensen de 'auto van de zaak', de lease-auto dus, ook privé gebruiken, moet daar belasting over betaald worden. Daarvoor wordt een deel van de waarde van de auto bij het inkomen opgeteld, waardoor ze meer aan de Belastingdienst moeten betalen. Voor milieuvriendelijke auto's is het percentage van die bijtelling lager; daarom zijn '14%-auto's' zo populair.

Extra
Wist je dat je ook andere dingen dan auto's kunt leasen? Bijvoorbeeld een paard!

donderdag 28 maart 2013

passie

Het is een heel spektakel geworden, The Passion. Na Gouda en Rotterdam wordt dit jaar het verhaal van Jezus' dood aan het kruis opgevoerd in Den Haag - vanavond is dat live op tv te zien.

Als je erop let, zie je dat woord passion rond Pasen wel vaker opduiken. Bijvoorbeeld in Mel Gibson's film The Passion of the Christ uit 2004. Maar je hebt ook de Matthäus-Passion, een beroemd muziekstuk van de componist Johann Sebastian Bach dat vaak op of rond de vrijdag voor Pasen (Goede Vrijdag) wordt uitgevoerd (beluister hier de mooiste stukken).

Het Engelse passion ('pèsjun') en het Duitse Passion ('pasjóón') vertaal je in het Nederlands met passie.

passie betekent: 'het lijdensverhaal van Jezus'

Je kent passie vast wel in de andere betekenis: 'hevige liefde'. Als twee mensen erg verliefd zijn, beleven ze passie, en je kunt bijvoorbeeld ook een passie voor sport of een passie voor reizen hebben. Dat hetzelfde woord ook deze totaal andere betekenis heeft, komt doordat passio al in het Latijn naast 'lijden' ook een 'heftige emotionele toestand' kon zijn.

Extra
Weet je niet wat je vanavond kunt verwachten, dan zie je hier een voorproefje: Do, die twee jaar geleden in de rol van Jezus' moeder Maria 'Zeg me dat het niet zo is' zong.