donderdag 25 oktober 2012

dilemma

Mark Rutte en Diederik Samsom hebben samen al bijna een regeerakkoord gesloten. Dat is knap, want de VVD en de PvdA waren heel verschillende dingen van plan. Ze stonden dus voor moeilijke keuzes:

  • Moet de nieuwe regering kiezen voor meer wegen of juist voor meer natuur?
  • Moeten mensen makkelijker ontslagen kunnen worden of verdienen ze juist bescherming tegen ontslag?
  • Gaan de belastingen omhoog? Moeten mensen die met de auto of de trein naar het werk gaan meer betalen? Of worden alle verzekeringen duurder?

Zulke lastige vragen, waarbij elke keuze nadelen heeft, zijn dilemma's.

dilemma betekent: 'moeilijke keuze'

Je kunt zeggen dat iets een dilemma is, maar ook dat je voor een dilemma staat of dat je voor een dilemma geplaatst of gesteld wordt. Een bekende uitdrukking is een duivels dilemma: het resultaat van je keuze is dan sowieso verschrikkelijk, wát je ook kiest.

Extra
Misschien krijg je op school of als je studeert nog eens te maken met het prisoner's dilemma. Dat gaat over het afwegen van voordelen en nadelen van samenwerken met andere mensen. Een paar goede voorbeelden vind je in de Wikipedia.

donderdag 18 oktober 2012

opschorten

Wat heeft opschorten met een schort te maken?
De Nederlandse militairen in Afghanistan leiden daar Afghaanse politieagenten op. Maar die agenten mogen dan niet buiten de provincie Kunduz gaan werken.
Nu lijkt het erop dat dat toch gebeurt. Daarom heeft Nederland de opleiding opgeschort.

opschorten betekent: 'uitstellen, tijdelijk/voorlopig stilleggen'

Iets wat opgeschort wordt, wordt dus niet helemaal afgeschaft of opgeheven. Er is alleen iets aan de hand waardoor er even niet mee wordt doorgegaan. En als de problemen zijn opgelost, gaat het gewoon weer verder.
Een paar voorbeelden:
  • De vredesonderhandelingen tussen de twee landen zijn voor de zoveelste keer opgeschort. (Ze lopen al een tijd, maar zijn al meerdere keren onderbroken.)
  • Het arrestatiebevel tegen Tanja Nijmeijer moet worden opgeschort. (Het moet tijdelijk niet van toepassing zijn, anders wordt ze gearresteerd.)
Extra
Heeft opschorten iets met een schort te maken? Ja: ooit betekende het dat je laaghangende kleding een stukje optilde en met een riem zorgde dat het niet omlaagzakte. Zie het precieze verhaal in de Etymologiebank.

donderdag 11 oktober 2012

grandioos

Prometheus, prachtig in 3D.
  • De film Prometheus is grandioos!
  • De film Prometheus is een grandioze mislukking!
Die twee zinnen betekenen precies het tegenovergestelde - hoe kan dat nou?

Dat komt wel vaker voor bij woorden die iets sterks uitdrukken. Maar eerst de betekenis van grandioos:

grandioos betekent: 'prachtig, schitterend' of 'enorm, heel erg'

Grandioos is van zichzelf dus heel positief: een grandioos uitzicht, een grandioze vakantie, grandioos genieten. Maar als je het voor iets negatiefs zet, blijft alleen de versterkende betekenis over: een grandioze mislukking, grandioos falen.
Je kunt die tegengestelde betekenissen ook zien bij bijvoorbeeld geweldig: een geweldige film is iets heel anders dan een geweldig mislukte film. En het kan ook andersom: een verschrikkelijke film is heel erg om te kijken, terwijl een film ook verschrikkelijk goed kan zijn.

Extra
De letterlijke betekenis van grandioos is 'groots'. Een ander woord voor grootsheid is grandeur. Dat wordt vaak gezegd van grote, indrukwekkende, rijk versierde gebouwen in steden als Parijs of Wenen. Dit café in Boedapest straalt bijvoorbeeld veel grandeur uit.

donderdag 4 oktober 2012

uitbater

Een café-eigenaar, de baas van een bioscoop, iemand met een winkel, de directeur van een casino: er bestaat een woord dat al die mensen in één keer aanduidt. Uitbater. Een ander woord daarvoor is exploitant.

uitbater (of exploitant) betekent: 'iemand die een onderneming heeft en daar geld mee verdient'

Meestal wordt dit woord bij winkels of uitgaansgelegenheden gebruikt, zoals cafés, restaurants, theaters en bioscopen. De uitbater is niet altijd de eigenaar van het gebouw, maar wel van het bedrijf dat het gebouw gebruikt, en hij verdient zijn geld met wat hij daar doet en verkoopt.

In uitbater zit het woord baat. Dat betekent 'winst', 'voordeel' of 'nut', en je komt het in de taal op allerlei manieren tegen:
  • De Nederlandse staat verdient veel aan de aardgasbaten. (Dat is de winst uit het gas in de Nederlandse bodem.)
  • Deze week wordt er gecollecteerd ten bate van de Dierenbescherming. (Het geld dat de collecte oplevert, wordt besteed aan dieren.)
  • Baat het niet, dan schaadt het niet. (Het levert misschien geen gunstig resultaat op, maar het is ook niet schadelijk.)
  • Zelfs de negen voor zijn mondeling mocht niet meer baten: hij kreeg een onvoldoende voor Frans op zijn rapport. (Het hielp hem niet meer.)
Extra
Het werkwoord uitbaten bestaat ook, maar komt niet zo veel voor. We zeggen vaker 'runnen': je runt een kledingzaak of een café. Een ander woord is exploiteren. Dat betekent behalve 'uitbaten' ook 'uitbuiten'. Als je iemand uitbuit, wordt die persoon er slechter van (te weinig loon, te veel werk of heel vervelend werk). Je wordt dus rijk dankzij misbruik van mensen.